Verschillende sectoren kunnen voor wat betreft de toelevering van diverse grondstoffen mogelijk te maken krijgen met schaarste, hoge prijzen en lange levertijden als gevolg van de invasie van Rusland in Oekraïne en de daaropvolgende verstrekkende economische sancties. In hoeverre kun je als leverancier prijsstijgingen doorberekenen aan je afnemers en wat geldt als je (tijdelijk) niet meer kunt leveren conform afspraak? Waar moet je op letten?
Startpunt: de overeenkomst
Het staat partijen (in een B2B verhouding) in veel gevallen vrij om in de overeenkomst van de Nederlandse wet af te wijken. Daarom is de juiste volgorde om altijd eerst na te gaan wat er is afgesproken met de afnemer, bijvoorbeeld ten aanzien van het tussentijds kunnen wijzigen van de prijs, hoe hard de levertijden zijn etcetera. Daarnaast kan de overeenkomst mogelijk force majeure en/of hardship-bepalingen bevatten.
Overmacht
Het kan zijn dat een partij niet langer meer de gemaakte afspraken in een overeenkomst nakomt. In dat geval is er sprake van een tekortkoming in de nakoming van die overeenkomst. Als uitgangspunt geldt dat de partij die tekortschiet in de nakoming aansprakelijk is voor de schade die daaruit voortvloeit. Door de schuldenaar kan echter onder bepaalde omstandigheden een beroep worden gedaan op overmacht (ook wel bekend als “force majeure”). Dit betekent – vrij vertaald – dat de schuldenaar er niets aan kan doen dat hij zijn verplichtingen niet kan nakomen. De tekortkoming kan dan niet aan de schuldenaar worden toegerekend waardoor de schuldenaar niet aansprakelijk is voor de schade.
Voordat een beroep op overmacht aan de orde is, moet eerst helder zijn welke contractuele verplichtingen precies zijn aangegaan. Immers, een mogelijk beroep op overmacht is pas relevant wanneer de schuldenaar tekortschiet in de nakoming van zijn contractuele verplichtingen.
Veel overeenkomsten bevatten een overmachtsclausule. Hierin staat vaak een opsomming van specifieke gebeurtenissen die wel of juist niet onder overmacht worden begrepen. Het hangt af van de precieze formulering van de overmachtsclausule en de specifieke omstandigheden van het geval of de schuldenaar hier een gerechtvaardigd beroep op kan doen. Moet de schuldenaar bijvoorbeeld in de onmogelijkheid verkeren om (tijdig) na te komen of is een belemmering in de nakoming (al) voldoende?
Een beroep op overmacht voorkomt niet steeds alle narigheid voor de tekortschietende schuldenaar. Indien de schuldenaar een terecht beroep doet op overmacht, kan de schuldeiser weliswaar geen schadevergoeding meer vorderen, maar de schuldeiser kan mogelijk wel de (gehele) overeenkomst ontbinden. Ook dit is wederom afhankelijk van de precieze formulering van de overmachtsclausule in het contract. Indien onterecht overmacht wordt ingeroepen, kan er alsnog een verplichting bestaan tot het betalen van een schadevergoeding.
Hardship
Daarnaast kan een overeenkomst een zogenaamde ‘hardship-bepaling’ bevatten. Een dergelijke bepaling voorziet vaak in de mogelijkheid om een overeenkomst – na heronderhandeling – (tijdelijk) te wijzigen indien zich onvoorziene omstandigheden voordoen. Net als een overmachtsclausule kan het zijn dat de hardship-bepaling specifieke gebeurtenissen benoemt die wel of juist niet als onvoorziene omstandigheden zijn aan te merken. Dergelijke bepalingen zijn echter vaak algemener geformuleerd en gaan uit van ‘gewijzigde omstandigheden’ of ‘onvoorziene omstandigheden’ in algemene zin. Hardship-bepalingen bevatten in de meeste gevallen een verplichting tot heronderhandeling over een wijziging van de overeenkomst. Een dergelijke heronderhandelingsplicht moet dan door partijen te goeder trouw worden nageleefd, maar verplicht de afnemer(s) niet tot het bereiken van overeenstemming over een gewijzigde overeenkomst, afhankelijk van de specifieke formulering van een dergelijke bepaling.
Mogelijkheden op basis van de wet
Indien in de overeenkomst geen bepalingen tot (eenzijdige) wijziging van prijzen is overeengekomen, of indien de overeenkomst geen (algemeen geformuleerde) hardship-bepaling bevat of – indien in een overeenkomst wel een hardship-bepaling is opgenomen, maar – met de afnemer na heronderhandeling geen overeenstemming wordt bereikt over een gewijzigde overeenkomst (prijs), val je terug op de wet.
Overmacht
Als uitgangspunt geldt dat een beroep op overmacht alleen kans van slagen heeft indien de schuldenaar feitelijk wordt belemmerd om de prestatie zelf (bijvoorbeeld de levering van producten) (tijdig) te verrichten. Hiervan is geen sprake als nakoming praktisch gezien goed mogelijk is, maar voor de schuldenaar (bijvoorbeeld als gevolg van een onvoorziene wijziging van de waarde van zijn prestatie) in meerdere of mindere mate bezwaarlijk is geworden. Van een absolute onmogelijkheid kan bijvoorbeeld sprake zijn indien producten niet kunnen worden geleverd door een export- en importverbod.
Onvoorziene omstandigheden
De wet biedt een partij de mogelijkheid om – bij de rechter – (tijdelijke) wijziging van een overeenkomst te vorderen in het geval zich onvoorziene omstandigheden voordoen welke van dien aard zijn dat de wederpartij (de afnemer) naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst niet mag verwachten.
Van onvoorziene omstandigheden is sprake als er na het sluiten van de overeenkomst omstandigheden ontstaan die niet zijn verdisconteerd in de overeenkomst. Of iets daadwerkelijk voorzienbaar was, is daarbij niet de maatstaf. Het gaat erom of partijen met dit risico rekening hebben gehouden in de overeenkomst. Daarnaast moet de onvoorziene omstandigheid zo ernstig zijn dat de wederpartij naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst niet mag verwachten. Het uitgangspunt in het Nederlandse contractenrecht is “afspraak = afspraak” en dat betekent dat de rechter maar terughoudend gebruik mag maken van de mogelijkheid om een overeenkomst te wijzigen of te ontbinden op grond van onvoorziene omstandigheden.
Hoe verder?
Afhankelijk van de aard van de overeenkomst, de partijen en de financiële belangen van beide partijen kunnen er meerdere oplossingsrichtingen denkbaar zijn. Heb je vragen over het bovenstaande of wil je van gedachten wisselen over wat in jouw situatie de mogelijkheden zijn, neem dan contact op met een van onze specialisten Contractenrecht.